Б.Бат-Эрдэнэ: Эрх зүйн орчин эдийн засгаа бодитоор дэмждэг байх ёстой

-Юуны өмнө удахгүй гарах гэж буй шинэ жилийн мэндийг танай сонины уншигчдад болон нийт монголчууддаа өргөн дэвшүүлье ээ. Тэгэхээр бид энэ онд байгаль орчны багц хуулиудад дата, анализ хийж амжлаа. Тэр утгаараа байгаль орчин, аялал жуулчлалд тулгамдаж буй эрх зүйн асуудал яг хаана гарч байгааг маш сайн олж харсан. Тиймээс энэ чигийн нийт 34 хууль, эрх зүйн орчинд дата, анализ хийлээ. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын тогтоол, захиргааны хэм хэмжээний актууд гэх мэт бүгдийг нь харьцуулсан байдлаар судалгаа шинжилгээний ажлуудыг хийсэн гэсэн үг. Эдгээр эрх зүйн шинэ зохицуулалт, өөрчлөлтүүд ирэх жил буюу 2023 онд бүгд УИХ-д өргөн баригдана. Гэхдээ өргөн барихаасаа өмнө бүх алдаа дутагдлыг арилгаж, хуулийн өөрчлөлтүүдийг засварлах маягаар өргөн барина гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүйн орчин эдийн засгаа бодитоор дэмждэг байх ёстой юм. Нөгөөтэйгүүр бид Ойн агентлаг байгуулж чадлаа. Ойн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, ойн агентлагийг албан ёсоор байгууллаа. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн санаачилсан “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд ойн стратегийг манай улс анх удаагаа тодорхойлж, ойн угшлын төлөвлөгөө батлан гаргалаа. Мөн Аялал жуулчлалын тухай хуулийг өргөн барилаа. Энэ хуулиар аж ахуйн нэгж, төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд аж ахуйн нэгжүүд рүү төрийн зарим чиг үүргийг бүхэлд нь болоод хэсэгчлэн тэр чигт нь шилжүүлэх асуудлыг хөндлөө. Түүнээс гадна бид агаарын тээврийн либералчлалыг хийж чадлаа. Үүнийг хийснээр манай улсад ирэх жуулчдын тоо харьцангуй нэмэгдэх бүрэн боломжтой боллоо.

-Мэдээж салбар яамны зүгээс хамгааллын ажлыг хамгийн түрүүнд хийх үүрэгтэй. Тэр утгаараа Богд хан уулын дархан цаазат газрын хамгаалалтын бүсийг 5594 га-аар тэллээ. Ингэснээр ирээдүйд газрыг нь өмчлөх, улмаар барилгачихаас хамгаалж байна гэсэн үг шүү. Түүнчлэн Горхи-Тэрэлжийн байгалийн цогцолбор газарт 55202 га талбайг мөн хамгаалалтын бүсэд нэмж авлаа. Энэ газар ирээдүйд мөн адил Богд хан уулын араас орох байсныг таслан зогсоосон гэж ойлгож болох юм. Суурьшлын бүсэд бид анхаарч ажиллалаа. Тэр дундаа Богд хан уулын дархан цаазат газар байгаа суурьшлын бүсийг бид “Бүсийн” тав дахь ангиллаар оруулж, тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хийгээд удахгүй өргөн барихаар бэлтгэж дуусч байна. Уг хуулиар өдийг болтол Богд хан уулын газар байшин барилга худалдаж авсан иргэд үл хөдлөх хөрөнгөө барьцаалж зээл авах ч юм уу эсвэл эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чадахгүй байсныг зохицуулж өглөө. Өөрөөр хэлбэл, үл хөдлөх хөрөнгөө эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чадахгүй байсан олон айл өрхийн асуудал дээрх хуулийн хүрээнд шийдэгдэнэ гэсэн үг.

-Асуудал цөөнгүй байгаа нь үнэн. Түүний нэг нь тусгай хамгаалалттай газар нутагт ажиллаж буй төрийн албан хаагчийн техникийг тодорхой хэмжээгээр сольж, сайжрууллаа. Бүх байгаль хамгаалагчдаа гэнэтийн ослын даатгалд хамрууллаа. Хамгийн чухал асуудал бол цалин хөлс. Тэр утгаараа цалингийн нэмэгдлийн асуудлыг бид ойрын хугацаанд шийдэхээр Засгийн газрын хуралдаанд удахгүй асуудал нь орж, хэлэлцэгдэх гэж байна. Нөгөөтэйгүүр ус ундарга, гол мөрөн, сав газрын байгаль орчны асуудал байна. Тухайлбал, усны ундарга, эх булаг бүхий газруудын 1440 тонн хог хаягдлуудыг цэвэрлэж дууслаа. Дээрх газруудын ойр орчимд байрлах нүхэн жорлонгуудыг буулгалаа. Мал амьтан, иргэдийн зорчих хэсгийг хаасан хашаажуулалтыг зааг гарган буулгаж ажиллаж байна.

-Олон улсын байгууллагын хувьд Монгол Улстай хамтран ажиллаж байгаа томоохон 24 төсөл, хөтөлбөр бий. Үүнээс 22 төсөл нь буцалтгүй зээл, тусламжаар хэрэгжиж байгаа. Тухайлбал, Монгол-Солонгосын “Ногоон эрэн” төслийн гуравдугаар шатыг бид энэ жил эхлүүлж чадсан. Нийт найман сая ам.доллартай тэнцэх хэмжээний буцалтгүй тусламжаар орж ирж байгаа томоохон төсөл байгаа. Мэдээж эко системийн тогтвортой байдлыг хангах, хөдөө аж ахуйн менежмэнтийн гээд олон асуудал бий. Түүнчлэн “Ойн салбарын хөгжлийн хөтөлбөр” гэх мэт төслүүд Монгол Улсад амжилттай сайн хэрэгжээд явж байна. Өнгөрсөн 11 дүгээр сард НҮБ-ын Суурь Конвенцод нэгдэн орсон улс орнуудын бага хурлын 27 дахь удаагийн чуулган Египет улсын Шарм-эль-Шейх хотноо амжилттай болж өндөрлөсөн. Үүнд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсэх, Гадаад харилцааны сайд Б.Батцэцэг болоод миний бие оролцлоо. Ингээд ажиллаж байхад нэг зүйлийг бид анхаарах ёстой гэж ойлгосон. Тэр нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, төлөвлөлтийн процессыг боловсронгуй болгох үндэсний хөтөлбөрийг санаачлах ёстой юм билээ. Тиймээс энэ хүрээнд Уур амьсгалын ногоон сантай хамтраад 2.8 сая ам.доллараар хийгээд явж байна. 2026 онд СOP 17 буюу конвецийн талын бага хурлыг Монгол Улсад зохион байгуулна. Энэ хүрээнд цөлжилтийн эсрэг авах арга хэмжээнүүдийг эхлүүллээ. Өнгөрсөн сард Тайландад болсон НҮБ-ын Ази Номхон далайн эдийн засгийн нийгмийн комиссын хурлыг Монгол Улс анх удаагаа даргаллаа. Мөн ирэх оны эхээр Монгол Улсад анх удаагаа НҮБ-ын маш том хурал болох гэж байна. Энэ хүрээнд агаарын бохирдлын эсрэг 53 орон байдаг. Эдгээр 53 орны түншлэлийг Монгол Улсад байгуулах, Улаанбаатар хотын тунхаг гаргах зэрэг арга хэмжээг хийнэ. Үүний үр дүнд агаар орчны бохирдлын эсрэг үр дүнтэй тодорхой ажлууд хийгдэнэ гэж ойлгож болох юм.

-Мэдээж аялал жуулчлалын салбар гэдэг манай улсын эдийн засгийн гол салбарын нэг. Тиймээс бид Азийн хөгжлийн банкны зээлээр Хэнтий, Хөвсгөл аймагт хэрэгжиж байгаа төслүүдийг эхлүүлсэн. Тухайлбал, Хөвсгөл аймагт Хөвсгөл нуурыг хамгаалах ажлыг хийлээ. Жишээлбэл, Хөвсгөл нуурт живсэн автомашин, техник, хог хаягдлыг татан гаргалаа. Мөн цаана нь үлдсэн томоохон хог хаягдлыг татан гаргахаар судалгааны ажлуудаа хийж дуусгалаа. Энэ ажлыг ирэх оны зургадугаар сарын эхээр эхлүүлэхээр төлөвлөж байна. Түүнээс гадна тоосжилтын асуудал бий. Энэхүү тоосжилт нуурын бохирдолд маш их хэмжээгээр нөлөөлж байдаг. Тиймээс тоосжилтын асуудлыг шийдэхийн тулд бид 37.9 км авто зам тавих ажлыг амжилттай урагшлуулсан.

-Өнгөрсөн 2019 онд манай улсад 577 мянган жуулчин ирсэн байдаг. Үүний 168 мянга нь БНХАУ-ын иргэд, жуулчид байсан. Харин энэ жилийн хувьд цар тахалтай холбоотойгоор аялал жуулчлалын салбар хоёр гаруй таг зогслоо шүү дээ. Ингээд буцаад сэргэхдээ бид яаралтай жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх арга хэмжээг зайлшгүй авах шаардлагатай гэж үзсэн. Энэ хүрээнд БНСУ-ын жуулчид хамгийн их ирдэг учраас энэ чиглэлд түлхүү анхаарч ажиллалаа. Өөрөөр хэлбэл, Солонгосоос ирэх жуулчдыг визгүй болголоо. Ингээд харахад бид энэ онд 300 мянган жуулчдыг хүлээн авсан байна. Үндсэндээ амлаж байсан тоо хэмжээндээ албан ёсоор хүрсэн гэсэн үг. Тэр утгаараа гадаадын жуулчид хэдий их ирнэ төдий чинээ эдийн засгийн үр өгөөж нь нэмэгдэнэ л гэсэн үг шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр Монгол Улсад транзитыг маш сайн хөгжүүлэх ёстой. Оросоос орж ирж байгаа жуулчид манай улсад гурав хоночихоод Солонгос, Тайланд руу шууд нисчихдэг. Тиймээс бид транзит дээр нэлээд сайн анхаарч үзэх ёстой. Транзитын бодлогыг сайн хөгжүүлэх ёстой гэж бид харж байгаа. Хоёрдугаарт, өвлийн цаг хугацаанд манай улсад аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүн гэж алга байна. Ирсэн жуулчид зочид буудалд ганц нэг хонож, ойр зуур дэлгүүр хэсэхээс өөр хийх зүйлгүй байна. Тэгэхээр бид өвлийн аялал жуулчлалдаа онцгой анхаарах цаг болсон. Ирэх жил бид нийтдээ 70 орчим томоохон арга хэмжээнүүдийг зохион байгуулах төлөвлөгөөтэй байна. Энэхүү ажлыг Гадаад харилцааны яам, Соёлын яамтай хамтраад хэрэгжүүлнэ.

-Усны засаглалыг шинэлэг аргаар хэрэгжүүлэх гээд олон улсын төсөл хөтөлбөр бий. Манай улсын хувьд нэг жилийн хугацаанд 2300 гаруй гол, булаг шанд ширгэж, 1600 гаруй нь буцаад сэргэдэг гэсэн судалгаа байдаг. Энэ утгаараа бид жилдээ 600-700 гаруй гол, булаг шандыг алдаж байдаг гэсэн үг. Монгол Улсын хур тунадсын хэмжээ жилд 7.3 хувиар буурч байдаг. Сүүлийн 80 жилийн хугацаанд уур амьсгалын өөрчлөлт буюу дэлхийн дулаарал Монгол Улсад 2.25 хэмээр явагдсан. Дэлхий дахинд бол нэг орчим хэмээр өөрчлөгдсөн байдаг. Угтаа 1.5 хэмээс цааш өөрчлөгдөж байвал энэ нь аюулын харангыг дэгдээсэн үзүүлэлт гэж үздэг. Гэтэл манай улсад 2.25 хэмээр нэмэгдчихсэн, мөн адил сүүлийн 40 жилд цэвдгийн хэмжээ 30 гаруй хувиар багасчихсан байна. Үүнээс үүдэлтэй хөрсний доройтол, гадаргын ус, гүний ус, мод, хөрс, бэлчээр гээд бүх зүйлээ энэ хэмжээнд алдаж байна гэсэн үг. Нэг талдаа байгалийн хүчин зүйл явагдаж байгаа боловч хамгийн их нөлөөлж байгаа зүйл бол хүний хүчин зүйл юм. Монгол Улсын нийт газар нутгийн 75 хувь нь бэлчээр байдаг. Гэтэл үүний 55 хувь нь доройтчихсон байна. Нийт 30 гаруй сая толгой малын бэлчээрийн даацтай гэдэг боловч одоо 70 орчим сая толгой малтай боллоо. Тиймээс энэ асуудалд бид цаашдаа яаралтай арга хэмжээ авахгүй бол гол, мөрөн, булаг шанд, нуур цөөрөм маш их хэмжээгээр үргэлжлээд ширгэнэ. Тиймээс яаралтай арга хэмжээнүүдийг авах шаардлагатай гэж бид үзэж байгаа. Тэр утгаараа тухайлбал, Улаанбаатар хотыг тойроод хөв, цөөрөм байгуулах ажлыг хийж хэрэгжүүлээд эхэлсэн. Ингэснээр нэг талдаа гол усны ундаргыг хамгаалах, нөгөө талдаа нийслэл хотын чийгшлийг сайжруулах, тоосжилтыг бууруулах ажил давхар хийгдээд явж байгаа гэж ойлгож болох юм.

-Тус хөдөлгөөн өрнөөд нэг жилийн хугацаа өнгөрч байна. Энэ хугацаанд бид 10 сая мод тарьж, ургуулж чадлаа. Жилдээ 13 орчим сая тарьц, суулгац бэлддэг байсан бол одоо 37 орчим сая тарьц, суулгацыг бэлддэг болсон. Тэрбум гэдэг тоогоороо бол 2030 он гэх хугацаагаа хараад үзэхэд жилдээ 130-150 сая мод тарих ёстой. Тарьж, ургаж байж л бид энэ зорилгодоо хүрэх ёстой шүү дээ. Гол нь ургуулах ёстой. Тиймээс тарьсан модоо хянах, араас нь давхар анхаарах ажлуудыг бид хийж байна. Зарим газарт 86 хувийн ургалттай байна. Зарим газартаа 97 хувийн ургалттай ч байна. Нөгөө талдаа бид ойн стратегийг баталж гаргасан. Тэр утгаараа ойн стратегид бид байрлал зүйн асуудлыг тогтоож өгч байна. Тухайлбал, хаана ямар мод, ямар хөрсөнд таривал зохимжтой вэ гэдгийг гаргаж өгсөн. Уул уурхайн 21 компани нийтдээ 608 сая мод тарьж, ургуулна гэдэг амлалтыг авсан. Үүний хүрээнд Оюу толгой компанитай бид хамтраад Сэлэнгэ аймгийн Ерөө сумын Ялбагийн голын орчим буюу 334.7 га газарт нөхөн сэргээх ажлуудыг эхлүүлсэн. Энэ жилдээ бид 100 га газрыг нөхөн сэргээгээд ирэх жилд үлдсэн газрыг нөхөн сэргээх төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Эрдэнэт үйлдвэр мөн адил орхигдсон га талбайг нөхөн сэргээх үүрэг, амлалт аваад ажиллаж байгаа. Дараагийн нэг том ажил бол “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөнийг сурагчдын дунд өрнүүлж эхэллээ. Нийслэлийн ЕБС-иудын охид, хөвгүүдийн зөвлөлийн төлөөлөгчид гарын доорх материал ашиглан модны үр суулгаж ургуулна. Байгаль эх дэлхийгээ хайрлан хамгаалахад өсвөр үе, залуучуудын оролцоог дэлхий нийтээрээ чухалчилж байгаа цаг үед БОАЖ-ын сайдын санаачилгаар ногоон үе буюу “Green Gen­eration” хөтөлбөр нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулиудад хэрэгжиж эхлээд байна. “Green Genera­tion” хөтөлбөрөөр дамжуулан байгаль эх дэлхийгээ хайрлан, хамгаалах үйлсэд өсвөр үе, хүүхэд залуусын оролцоог идэвхжүүлэн тэдэнд зөв дадал, зуршил, хандлага бий болгож буйгаараа чухал ач холбогдолтой юм. Энэ хөтөлбөрийн хүрээнд нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид БОАЖЯ-аар зочилж уур амьсгалын өөрчлөлт, цөлжилт болон хүлэмжийн хийг бууруулах, байгаль орчны асуудалд дэлхийн нийтээрээ нэгдэж, тэр дундаа ирээдүйн эх дэлхийн эзэд хүүхэд, залуусын оролцоог тодотгож байна.

-Нэгдүгээрт, би хэд хэдэн тоо баримтуудыг дурдах нь зөв байх гэж харж байгаа. Тухайлбал, түлш гэдэг бол дулаан үйлдвэрлэлийн асуудал. Хүн яах гэж түлш түлж байна вэ гэхээр дулаахан байхын тулд түлж байгаа. Дулаан үүсгэх, цахилгаан үүсгэх энэ бүх зүйл бол Эрчим хүчний асуудал. Нөгөөтэйгүүр манай улс энэ асуудалд тогтолцооны гажуудалтай байна. Учир нь өнгөрсөн цаг хугацаанд утаа арилаагүй, буураагүй нь үүний том илрэл. Өөрөөр хэлбэл, 2019-2020 онд утаа харьцангуй гайгүй, байхгүй байсан гэж хүмүүс ярьдаг. Тэр үед Улаанбаатар хотын хэмжээнд нийт 346 мянган тонн сайжруулсан шахмал түлшийг хэрэглэж байсан. Гэтэл одоо 2022-2023 онд 620 мянган тонн түлшийг хэрэглэж байна. Дээрээс нь нийслэлийн 20 аж ахуйн нэгжийн 68 цэг дээр 183 нам даралтын зуух ажиллаж байна. Энэ бүгд түүхий нүүрс түлж байгаа. Ингээд тооцоогоо эргээд харахаар 700 мянга гаруй болж байгаа юм. Гэтэл 2019 оны үед Эрчим хүчний яамнаас эрчим хүчний дэд станцуудыг байгуулаад 41 мянган өрхийг цахилгаанд шилжүүлсэн. Тэгэхээр тухайн үед 195 мянган өрхтэй гэж байхад 41 мянган нь хасагдах ёстой шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр 205 мянган өрхтэй болчихсон байна. Нэгдүгээрт, өрхийн тоо нэмэгдчихлээ. Газар олголт зогсоогүй хэвээрээ л байна, Үндсэн хуулийн зарчмаараа яваад. Хоёрдугаарт, 346 мянган тонн түлш байсан чинь одоо бараг 740 мянган тонн болчихлоо. Үүнээс нэг зүйл ажиглагдаж байгаа биз. Бидний хэрэглээ ихсээд байхад яаж утаа буурах билээ дээ. Утаа буурна гэдэг бол яндангүй бүс олон болох ёстой л гэсэн үг. 195 мянган өрхийн 41 нь хасагдаад бодит хасагдсан тооцоолол явагдаж байж л бид утаагүй болох тухай асуудлыг ярих ёстой.

-Агаар, орчны бохирдлын стандартыг Байгал орчны яам хянаж байдаг. Тухайлбал, өнөөдөр сайжруулсан шахмал түлш стандартын хэмжээнд байгаа. Жишээлбэл, дэгдэмхий 22-25 хувьтай байна. Бид үүнийг 12 хувь болгоё гэж байгаа. Өдөөгчийг нь бие болгож байж тухайн түлшийг хурдан асаах, уугилт багатай байх ийм процесс явагдаж байгаа. Түлш үйлдвэрлэгдэж байна. Үйлдвэр нь Эрчим хүчний яамд харьяалагдаж байгаа. Нөгөөтэйгүүр Улаанбаатар хотод 632 мянган автомашин явж байна. Үүний 87 хувь нь 10-аас дээш жилийн насжилттай байна. Өөрөөр хэлбэл, гурван машин тутмын 50 хувь нь ядангийн шүүлтүүр нь ажиллахгүй байна. Гэхдээ бүгд үзлэг оношилгоо дээрээ тэнцсэн гэсэн бичиг даруулчихдаг. Үүний цаана бас л авлигын асуудал байгаа. Байгаль орчин аялал жуулчлалын яам бол хяналт тавих чиг үүрэгтэй байгууллага. Бид хяналтаа тавиад л явж байгаа. Бидний тавьж байгаа стандартыг биелүүлэх эдийн засгийн боломж өнөөдөр алга. Сая бид 44 мянган айлыг цахилгаанаар халаах төлөвлөгөө гаргаж өгсөн. Гэтэл бас л боломгүй гэдэг хариуг бидэн өгсөн. Хэрэв үүнийг хэрэгжүүлсэн бол бид ядаж утааг 20 орчим хувиар бууруулж чадах байсан. Гэтэл эдийн засгийн асуудлаас болоод ингээд л таг зогсчихож байгаа юм. Тэгэхээр бид тогтолцоогоо зөв болгохгүй л бол утааны асуудлын ард гарч чадахгүй юм билээ.

-Байгаль орчны яам утаагаа хариуцаж байгаа. Гэхдээ манай яам түлш үйлдвэрлэгч биш. Түлш үйлдвэрлэж буй үйлдвэрийн эзэн биш. Эрчим хүч үйлдвэрлэгч биш байхгүй юу, бид. Тэгэхээр энэ бүхнийг хийж байгаа газартай бид хариуцлагын асуудал ярихгүйгээр утаанаас салахгүй. Гэтэл утааны асуудалд Байгаль орчны яам хариуцлага хүлээж байна. Тэгэхээр тухайн түлш үйлдвэрлэж байгаа салбар бидэнд хамаагүй гэдэг өнцгөөр асуудалд ханддаг. Угтаа утаагүй болохын тулд бид яндангүй бүс бий болгох ёстой. Яндангүй бүс бий болгоно гэдэг бол цахилгаанжуулна л гэсэн үг. Гэтэл тэр их хэмжээний цахилгааны нөөц бидэнд алга байна. Цахилгаанаар шийдэхийн тулд эрчим хүчний хангалтыг сайн хийх ёстой. Эрчим хүчний хангалтыг сайн хийж чадвал янданг бууруулах боломж байна. Энэ бол угтаа Эрчим хүчний яамны асуудал. Гэтэл хариуцлага хүлээдэггүй учраас ямар ч ялгаагүй гэсэн хандлагаар ханддаг нь тогтолцооны гажуудал байна гэж үзээд байгаа юм. Магадгүй хамгийн анхны Эрчим хүчний сайд ч юм уу, тус салбарын удирдах албан тушаалтан огцорч эхэлсэн цагаас эхлээд утааны асуудалд анхаарч эхлэх байх.

Байгаль орчны яам бол утааны асуудалд хянагчийн үүрэг гүйцэтгэж байгаа л байгууллага. Энэ мэт олон асуудал байна. Гэхдээ одоо бол Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газарт очсон. Энэ бол зөв тогтолцоо руугаа явж байгаагийн нэг илрэл гэж харж байгаа. Цаашдаа тогтолцоогоо зөв системчлээд явбал утааны асуудлыг бид шийдвэрлэж чадна гэдэгт итгэж байна.

Э.Мөнхтүвшин