Өрийн хавханд орсон монголчууд

Улсын их өрийн хажуугаар хувийн өр нэмэгдэж байгаа явдал нь манай улсын эдийн засаг сүйрч байгаагийн илрэл. Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөл байдал XVIII-XIX зууны Манжийн үеийн худалдаачдад улс орноороо өртэй байсантай агаар нэгэн байна.

Улаанбаатар хотод бага хүүтэй зээлийн сурталчилгааг алхам тутамдаа бүү хэл секунд тутамд харах боломжтой. Гудамжинд явж, телевиз үзэж, цахим орчноор аялж, бүр утсанд ирэх мессежэд хүртэл зээлтэй холбоотой сурталчилгаа биднийг хүрээлдэг. Энэ мэтээр хүмүүст амар замаар санхүүгийн асуудлаа зохицуулж, мөнгөтэй болох боломжтой мэт ойлгуулснаар зээлийн бодит үнэнг бүдгэрүүлэх нь хачирхалтай. Хүмүүс дараагийн төлбөр, зээлээ хэрхэн хийх вэ гэх дарамтад автсан байдаг.

Тиймээс өрийг өрөөр төлөх нь хэвийн үзэгдэл болсон мэт амьдарч байна. Улмаар төлөгдөөгүй өрүүд цугласаар барьцааны хөрөнгийг эзэмших зах зээлийг томруулж байгаа юм.

 

 

Манай улсын нийт гадаад өр 2021 оны эцэст урьдчилсан байдлаар 33.2 тэрбум ам.доллар байна хэмээн төв банкнаас мэдээлсэн. Энэхүү мэдээллийн дараа нэг иргэнд 28 сая төгрөгийн өр ногдож байна гэх тоон мэдээллийг олон нийтэд болон хэвлэл мэдээллээр тархсанаар улсын хэмжээнд их зээл бус өр бий болсныг иргэд хүлээн зөвшөөрөх боллоо. Тиймээс ч хатуухан бөгөөд шоглосон маягтайгаар хүүхэдтэй болвол хорин сая төгрөг төлөх  хэрэгтэй хэмээн ярих болсон. Хүүхдийн нуруун дээр шууд байдлаар тэрхүү зээлийн ачаа ирэхгүй. Тэгэх боломжгүй. Гэхдээ манай улсын хүүхдүүд хүртэл зээлтэй байдаг. Хүүхэд яагаад зээлтэй байна вэ хэмээн гайхаж магадгүй. Шалтгааныг тайлбарлая.

Манай улсад гурван хүн тутмын нэг нь ядуу гэх ангилалд ордог. Хүүхдийн мөнгийг 100 мянган төгрөг болгосон явдал нь амьжиргааны түвшин доогуур айл өрхөд нэмэлт орлого болж байсан юм. Гэвч хүүхдийн мөнгийг хуримтлуулах шийдвэр гарсан нь тэрхүү айл өрхөд зарим талаараа хүндхэн туссан. Мөн нөгөө талаас ямар ч айл өрх хүүхдэдээ 18 нас хүртэлх дор хаяж нэг хадгаламжийг нээж өгсөн байдаг. Энэ хоёрын огтлолцол хадгаламжийн дансан дээр тогтож байгаа юм.

Товчхондоо хүүхдийнхээ хадгаламжийг барьцаалж зээл авдаг гэсэн үг. Хадгаламж барьцаалсан зээл нь хадгаламжийн 90 хувиас хэтрэхгүй зээл олгодог байна. Зөвхөн хүүхдийн хадгаламж хэмээн тодотгоод байгаа боловч улсын хэмжээнд 2021 оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар нийт хадгаламж барьцаалсан зээлийн үлдэгдэл 14.4 тэрбум төгрөгөөр өсжээ. Энэхүү мөнгөн дүн нь 280 ортой 7-8 цэцэрлэг эсвэл 900-920 хүүхдийн багтаамжтай 3-4 сургууль барих мөнгөтэй тэнцэх юм. Хэрэв зээлээ хугацаанд нь төлөхгүй бол тухайн хадгаламжийн мөнгөний хүүг тооцдоггүй байна.

 

 

Хүүхэд болон насанд хүрэгч хооронд орших үе бол оюутан нас. Оюутнуудын хувьд ч зээлтэй. Тэрхүү зээл нь Боловсролын зээлийн сангийн Оюутны хөгжлийн зээл юм. Сүүлийн дөрвөн жилийн хугацаанд нийт 43.677 суралцагчдад зээл олгосон байна. Үүнээс бакалаврын түвшний оюутнууд дийлэнх хувийг буюу 84 хувийг эзэлж байгаа юм. Ямар ч нөхцөл шалтгаантай байлаа гэсэн хувь хүн өөрийн боловсролын төлөө зээлд хамрагдаж байгаа учраас үүнийг үгүйсгэх аргагүй.

Харин тухайн нөхцөл байдалд сургалтын төлбөртөө санаа зоволгүй суралцах боломж бүрдэж байгаа нь сайшаалтай юм. Гэвч суралцагчид зээлтэй иргэдийн тоонд нэгдэн орсон гэдэг нь үнэн. Боловсролын зээлийн сангаас 2018 онд 9231 хүнд 13.1 тэрбум төгрөгийн зээл олгож байсан бол 2021 онд 11.063 хүнд 9.2 тэрбум төгрөгийн зээл олгожээ. Тэгэхээр нэг оюутан дөрвөн жилийн хугацаанд багадаа 121 кредит хичээл үзнэ хэмээн тооцвол 12-13 сая төгрөгийн зээлтэй болно гэсэн үг. Энэхүү зээлээ төгссөнийхөө дараа ажиллаж төлөх ёстой. Тухайн их сургуулиас нь зээлээ төлж дууссаны дараа дипломыг нь суралцагчдад өгдөг байна.

 

 

Их сургууль төгссөний дараах үе буюу ажилчин ангийн эгнээнд нэгдэхэд зээлгүй хүн байсан ч зээл авахаас өөр аргагүй нөхцөл байдал үүсдэг. Товчхондоо нийгэмд бүхий л төрлийн зээлийг зөвхөн энэ бүлгийн хүмүүст зориулан гаргадаг юм. Бүтээн байгуулалт, үйлдвэрлэл, хөдлөх болон үл хөдлөх хөрөнгө гэх мэт хувийн хөрөнгөтэй болох бүхий л боломж нь ямарваа нэгэн зээл дээр тогтдог байна. Зээлтэй учраас их ажиллаж байгаа хэмээн хэлэх хүмүүстэй нэг биш нэлээдгүй таарсан биз. Магадгүй зээлээ төлөх хэрэгтэй гэх ухамсар ажилчин ангийнхныг хичээнгүйлэн ажиллахад нөлөөлдөг байхыг ч үгүйсгэхгүй. Зээлийн бүтээгдэхүүн олон төрөлтэй. Тэр дундаа лизинг болон зээлийн карт, цалингийн, орон сууцын, хөрөнгө оруулалтын, эргэлтийн хөрөнгийн, төслийн зээлд хамрагдах нь түгээмэл.

Өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар иргэдийн зээлийн үлдэгдэл өмнөх сараас 169.7 тэрбум төгрөгөөр өссөн талаар Монголбанкны тайлан, судалгаанаас харах боломжтой. Эдийн засгийн хямрал нүүрлэсэн энэ үед зээлийн хэмжээ нэмэгдэх нь баараггүй. Дээрх өсөлтийг задлан харвал худалдааны салбарын зээлийн үлдэгдэл 125.2 тэрбум төгрөгөөр өссөн буюу нийт зээлийн үлдэгдлийн өсөлтийн дийлэнх хувийг эзэлж байгаа юм. Харин ипотекийн зээлийн үлдэгдэл 76.1 тэрбум, цалингийн зээлийн үлдэгдэл 11.5 тэрбум төгрөгөөр тус тус өсжээ. Мөн хувийн байгууллагын зээлийн үлдэгдэл өмнөх сараас 391.9 тэрбум төгрөгөөр өссөн байна. Зөвхөн өсөлтийн талаар дурдаж буй шалтгаан нь ганцхан сарын дотор манай улсад хэдэн арван, зуун тэрбумаар тоологдох хэмжээгээр зээлийн үлдэгдэл өссөөр байгаатай холбоотой юм.

Энэ бүлгийн хүмүүст жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид олон. Тэгвэл жижиг, дунд үйлдвэрлэлийн зээлийн үлдэгдэл 2021 оны арванхоёрдугаар сарын байдлаар 5.6 их наяд төгрөгт хүрсэн байна. Үүнийг 2020 оны мөн үетэй харьцуулбал 57 хувиар өссөн үзүүлэлт юм. Цар тахлын хүнд нөхцөл байдалд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид бизнесээ авч үлдэхийн тулд их хэмжээний зээл авсан гэсэн үг. Эдийн засаг өсөлтгүй байгаа учраас одоо ч тэд бүсээ чангалсаар байгаа. Зах зээлийн зарчмаар арчигдах эсэхтэйгээ тэмцэн хутганы ир дээр зогсож буй гэхэд хилсдэхгүй. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдэд өнгөрсөн оны арванхоёрдугаар сард 566 тэрбум төгрөгийн зээлийг олгожээ. Мөн манай улсын ажиллах хүчний 20 гаруй хувийг эзэлж буй малчдад зориулсан зээл ч бий. Тэдний хувьд өөрсдийн мал маллах бус банкны мал малладаг хэмээн хэлэхэд хилсдэхгүй болов уу. Эдгээр бүлгийн хүмүүс өөрсдийн хөдлөх, үл хөдлөх хөрөнгийг барьцаалан зээлд хамрагддаг нийтлэг талтай.

 

 

Мирим Консолтант компанийн судалгааны баг Дулаан шийдэл төлийн хүрээнд судалгаа хийсэн байдаг. Энэхүү судалгааг 2018-2019 оны хооронд хийсэн ба судалгааны тайланд нэгэн сонирхолтой баримт байсан юм. Манай улсад 2019 оны байдлаар гурван өрх тутмын нэг нь зээлтэй байжээ. Нийт зээлтэй өрхүүдийн дундаж зээлийн хэмжээ 5.8 сая төгрөг бол цалингийн зээлтэй өрхүүдийн дундаж цалингийн хэмжээ 6.2 сая төгрөг байсан аж. Мөн тэтгэврийн зээлтэй өрхүүдийн дундаж зээлийн хэмжээ 4.2 сая төгрөгтэй дүйцэхүйц ажээ. Тухайн цаг үед түүврийн судалгаа хийн энэхүү тоон мэдээллийг гаргаж байсан аж. 2020 оны байдлаар манай улсад тэтгэврийн зээлдээ дарлагдаж буй 233 мянган ахмадын өрийг тэглэж байсан.

Харин 2021 оны аравдугаар сарын байдлаар 350,778 хүн өндөр настны тэтгэвэр авдаг хэмээн Үндэсний статистикийн мэдээллийн нэгдсэн санд мэдээлсэн байна. Гэвч нийгэм дэх үнийн өсөлт тэтгэврийн насныхныг зөрж өнгөрөөгүй юм. Тэтгэвэр авагчдаас 120 гаруй мянган иргэн гурав хүртэлх сая төгрөгийн, 150 орчим мянган ахмад дөрвөн сая хүртэлх тэтгэврийн зээлтэй ажээ. Мөн тэтгэврийн насны ахмадуудын 10 орчим хувь нь зургаан саяас дээш төгрөгийн тэтгэврийн зээлтэй гэсэг судалгаа бий. Товчхондоо хоёр жилийн хугацаанд тэтгэврийн зээлийн хэмжээ нэмэгдсэн гэсэн үг. Тэтгэврийн доод хэмжээг 500 мянган төгрөгөөр тогтоосон ч үнийн өсөлтөөс улбаалж тэдний тэтгэвэр үнэгүйдээд байна.

Өөр нэгэн асуудал байгаа нь Монгол Улсын төр иргэдээс нийгмийн даатгалын шимтгэл суутгаж үүсгэсэн хуримтлалаас амьдралын наад захын хэрэгцээг нь хангахаар тэтгэвэр олгож чадахгүй байгаа юм. Улс нийгмийнхээ төлөө залуу насаа зориулсан ч хөлс, хүч, хөдөлмөрийг нь үнэлээгүй тэтгэвэр тогтоож өгдөг нь харамсалтай. Үүнээс болж тэтгэврээ ч авч чадалгүй эсвэл тэтгэврийн зээлээ төлж чадалгүй нас барах тохиолдол бий. Тэтгэврийн зээлээ төлж чадалгүй нас барсан тохиолдолд ар гэрт нь өрийн дарамт ирдэг тохиолдол байсаар. Тиймээс тэтгэврийн зээлтэй иргэн нас барсан тохиолдолд нийгмийн даатгалын хуримтлалаас нь төлөх нь зүй ёсных биз ээ. Ядаж л тэдгээр хүмүүс өөрсдийн хөдөлмөрөөсөө зээлээ төлж байна гэсэн үг. Хүн зээлтэй атлаа оршихоо больсон ч өр нь оршсоор.

 

 

Халдварын үед хамгийн ашигтай ажилласан байгууллага бол банк, банк бус санхүүгийн байгууллага болон ломбард юм. Тэр дундаа банк бус санхүүгийн байгууллагын зээлдэгчдийн тоо 2.1 дахин өсөж 1.7 саяд хүрчээ. Давхардсан тоогоор ажиллах хүчний 100 хүн тутмын 85 нь банк бус санхүүгийн байгууллагаас зээл авсан гэсэн үг. Финтек буюу гар утасны аппликейшн ашиглан зээл авсан хүмүүсийн тоо өнгөрсөн онд нэг саяар нэмэгдэж 1.4 саяд хүрсэн байна. Финтек зээлийн хэмжээ 2021 онд 308 тэрбум төгрөгт хүрч, нийт банк бус санхүүгийн байгууллагын зээлийн 15 хувийг эзэлж буй ажээ. Товчхондоо финтек зээл 298 хувь өссөн байна. Дээрх бүх мэдээллийг эцэст нь дүгнэхэд бид төрөхөөс үхэх хүртлээ зээлээс зээл хооронд, өрөөс өр хооронд дамжин амьдарч байгаа юм. Ингэхдээ хадгаламжийнхаа хүүг, дипломоо, хөдлөх болон үл хөдлөх хөрөнгөө эцэст нь өөрийн үлдсэн цаг хугацаагаа зээлийн барьцаанд өгч байгаа юм. Гадаад өрөө ч ярилтгүй. Манай улс хэдийн 50 оронд зээлтэй, бүр өртэй гэх тоо баримт бий. Эдийн засгаа сэргээхэд хүн бүр анхаарахгүй бол эцэстээ зээл нь өр болж өрийн хавхандаа улсаараа уначихлаа.